Η πρώτη παρουσία τοῦ χριστιανισμοῦ στήν Χαλκιδική.
῾Η παρουσία τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς τήν περιοχήν τῆς Μητροπόλεώς μας ἄρχεται μέ τήν διάβασιν τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου ἀπό τήν ᾿Απολλωνίαν.
«Διοδεύσαντες δέ τήν ᾿Αμφίπολιν καί ᾿Απολλωνίαν ἦλθον εἰς Θεσσαλονίκην» (Πρξ. 17, 1). ῾Υπῆρχαν πολλές πόλεις καθ᾿ ὁδόν ἀπό Φιλίππους πρός Θεσσαλονίκην. ᾿Αναφέροντας τίς δύο πόλεις ᾿Αμφίπολιν καί ᾿Απολλωνίαν, τίς ἀναφέρει μᾶλλον σάν σταθμούς τοῦ κηρύγματος τοῦ Μεγάλου ᾿Αποστόλου.
῾Η Ἀπολλωνία ἦτο τότε ἀκμαιοτάτη πόλις κειμένη ἐπί τῆς ᾿Εγνατίας ὁδοῦ, νοτίως τῆς λίμνης Βόλβης. ῎Εχουν ἐντοπισθῆ ἐρείπια τοῦ οἰκισμοῦ μεταξύ Κοκκαλοῦς καί Μελισσουργοῦ. ῾Η παράδοσις τῆς διαβάσεως τοῦ Ἀποστόλου Παύλου ἀπό τήν ᾿Απολλωνίαν μαρτυρεῖται σήμερα εἰς τήν σημερινήν ᾿Απολλωνίαν, πρώην Παζαρούδα, ὅπου ἔχει διαμορφωθῆ ἐπί βράχου τό βῆμα ἀπό τό ὁποῖον ἐκήρυξεν ὁ Ἀπόστολος Παῦλος καί ἔχει ἀναρτηθῆ εἰδική πλάκα. ῾Ο δέ Ναός τῆς Νέας ᾿Απολλωνίας ἔχει ἀφιερωθῆ εἰς τόν ᾿Απόστολον Παῦλον.
Εἰς τό κήρυγμα τοῦ ᾿Αποστόλου Παύλου ἐντοπίζομεν τήν πρώτην παρουσίαν χριστιανῶν. ῾Υπάρχει βεβαίως καί ἡ προφορική παράδοσις τῆς διαβάσεως τοῦ ᾿Αποστόλου ἀπό τήν ῾Ιερισσόν καί τά Δουμπιά. Εἰς μέν τήν ῾Ιερισσόν ὑπάρχει Ναός καί σπήλαιον, ὅπου ἐκρύβη ὁ ᾿Απόστολος, εἰς δέ τά Δουμπιά ὑπάρχει Ναός κοντά εἰς τήν πηγήν τοῦ μεταλλικοῦ νεροῦ, ὅπου ὁ ῾Απόστολος Παῦλος ἐπῆγε διά νά πλυθῆ, εἰς τήν ἰαματικήν πηγήν πού ἔκειτο κοντά εἰς τήν ᾿Εγνατίαν ὁδόν.
Τήν ἐποχήν αὐτήν ὑπάρχουν ἀκμάζουσαι πόλεις εἰς τήν περιοχήν, ᾿Αρέθουσα, ᾿Απολλωνία, Καλίνδοια, Στρατονίκη, ῎Ακανθος καί εἰς τήν Χερσόνησον τοῦ ῎Αθω τό Δίον, Κλεωνές, Θύσσος, ᾿Ολόφυξος, ᾿Ακρόθωι. Τά Στάγειρα καί ἡ Οὐρανούπολις μᾶλλον κατά τόν Στράβωνα ἦσαν ἐρειπωμένες.
Εἰς τίς πολιτεῖες αὐτές τούς πρώτους τρεῖς αἰῶνας τῶν διωγμῶν δέν ἔχομεν μαρτυρίες διά τήν παρουσίαν τοῦ χριστιανισμοῦ. ᾿Ασφαλῶς ὅμως θά ἔχωμεν κάποιες πρῶτες χριστιανικές κοινότητες, οἱ ὁποῖες ἄνθισαν μετά τήν λῆξιν τῶν διωγμῶν.
Εἰς τίς ἀρχές τοῦ 4ου αἰῶνος ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἐπεσκέφθη τήν περιοχήν διά τήν ἀναζήτησιν τοποθεσίας, ὅπου θά ἔκτιζε τήν Νέαν Ρώμην, καί συνήντησε τόν ᾿Επίσκοπον ῾Ιερισσοῦ Μακάριον, ὁ ὁποῖος τόν ἀπέτρεψε εἰς τά σχέδια του, ἐν ὄψει τῆς ἱδρύσεως τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους. ᾿Από τούς ἱστορικούς τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους ἀναφέρεται, ὅτι ὁ Μ. Κωνσταντῖνος ἔκτισε τρεῖς Ναούς εἰς τήν Χερσόνησον τοῦ ῎Αθω, τῆς Θεοτόκου εἰς Καρυάς, τοῦ Εὐαγγελισμοῦ εἰς τήν Μονήν τοῦ Βατοπαιδίου καί τοῦ ῾Αγίου Στεφάνου, ὅπου ἡ Μονή Κωνσταμονίτου, Μετόχιον τῆς ὁποίας ὑπῆρχεν εἰς ᾿Αρναίαν, ὅπου ὁ Μητροπολιτικός Ναός, ὁ ὁποῖος φέρει τό ὄνομα τοῦ ῾Αγίου Πρωτομάρτυρος Στεφάνου. Τότε εἰς τόν ῎Αθω ὑπῆρχαν ἀκόμη πολιτεῖες, οἱ δέ μοναχοί ἐλάχιστοι.
Τήν ἰδίαν ἐποχήν εἰς τήν ᾿Αρέθουσαν, σημερινή Ρεντίνα, εἶναι ὁ ῞Αγιος Μάρκος ᾿Επίσκοπος ᾿Αρεθουσίων. Εἶναι δέ γνωστή ἡ δρᾶσις του, διά τήν ἀνέγερσιν Ναοῦ καί τά μαρτύριά του ἐπί ᾿Ιουλιανοῦ τοῦ Παραβάτου.
1. ΕΠΙΣΚΟΠΕΣ
α) ᾿Επισκοπή ῾Ιερισσοῦ καί ῾Αγίου ῎Ορους.
῾Η ᾿Επισκοπή ῾Ιερισσοῦ μαρτυρεῖται κατ᾿ ἀρχάς εἰς τάς ἀρχάς τοῦ 4ου αἰῶνος, μέ πρῶτον ᾿Επίσκοπον τόν ῞Αγιον Μακάριον. ᾿Εκεῖ ἀναφέρεται μέ τόν τίτλον «῾Ιερισσοῦ καί Σταγείρων».
Βέβαια δέν ἔχομεν πολλές μαρτυρίες διά τήν ᾿Επισκοπήν, ὅμως ἔχομεν μαρτυρίες διά τήν χριστιανικήν παρουσίαν ὅπως π.χ. Βυζαντινοί τάφοι εἰς τήν Μεγάλην Παναγίαν, Βυζαντινόν Κάστρον εἰς τό Νέπωσι τοῦ Παλαιοχωρίου μέ Ναόν τοῦ 10ου αἰῶνος, Βυζαντινήν ὀχύρωσιν εἰς τό Λιοτόπι ᾿Ολυμπιάδος.
Μετά τήν δημιουργίαν τῆς ῾Αγιορειτικῆς Μοναχικῆς Πολιτείας, ὁπότε ὁ ῎Αθως ὀνομάζεται ῞Αγιον ῎Ορος, ὁ τίτλος τῆς ᾿Επισκοπῆς γίνεται «῾Ιερισσοῦ καί ῾Αγίου ῎Ορους», διότι ἡ Χερσόνησος τοῦ ῎Αθω ὑπήγετο εἰς τήν ᾿Επισκοπήν ῾Ιερισσοῦ.
῾Η ᾿Επισκοπή ὑπήγετο ὑπό τόν Μητροπολίτην Θεσσαλονίκης καί ἀναφέρεται εἰς τό «Τακτικόν» τοῦ Λέοντος Στ’ τοῦ Σοφοῦ. Εἰς τό τέλος τοῦ 13ου αἰῶνος ἀνεβιβάσθη εἰς Μητρόπολιν καί ὁ Μητροπολίτης ἀπέκτησε τόν τίτλον τοῦ ὑπερτίμου.
Τό 1313 ἔχομεν τήν ἀποκοπήν τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους ἀπό τήν ᾿Επισκοπήν, ὁπότε καί περιορίζεται εἰς τήν βορειοανατολικήν περιοχήν τῆς Χαλκιδικῆς. Τό δέ ῞Αγιον ῎Ορος ὑπήχθη ὑπό τόν Οἰκουμενικόν Πατριάρχην.
Μέχρι τόν 17ον αἰῶνα ἡ ἕδρα τῆς Μητροπόλεως ἦτο ἡ ῾Ιερισσός. ᾿Εν συνεχείᾳ ἡ ἕδρα μετεφέρθη εἰς τήν Στρατονίκην τότε ῎Ισβορος, ἀφοῦ ἐν τῷ μεταξύ εἶχε καταστῆ κέντρον τῶν Μαντεμοχωρίων.
῾Ο Γάλλος Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης Κουζινερί τό 1793 εἰς τό ῾Οδοιπορικόν του εἰς τήν Μακεδονίαν, ἐπισκέπτεται τήν περιοχήν καί εὑρίσκει τόν ᾿Επίσκοπον εἰς τήν Στρατονίκην. Μέχρι σήμερα εἰς τήν Στρατονίκην ὑπάρχει τοποθεσία πού λέγεται «Δεσποτικόν».
Μετά τήν ᾿Επανάστασιν τοῦ 1821, ἡ ἕδρα μεταφέρεται ἀπό τόν ῾Ιερισσοῦ ᾿Ιωαννίκιον (1838-1855) εἰς τήν Λιαρίγκοβη, τήν σημερινήν ᾿Αρναίαν, τήν μεγαλυτέραν Κωμόπολην τῆς περιοχῆς, ὅπου ἐν τῷ μεταξύ ἡ Ἀρναία ὠνομάσθη ὡς Κέντρον τῆς Βορείου Χαλκιδικῆς, μέ ὅλες τίς Δημόσιες ῾Υπηρεσίες.
Μετά τήν κατάργησιν τῆς Μητροπόλεως ᾿Αρδαμερίου καί Γαλατίστης, ἡ ὁποία συνεχωνεύθη εἰς τήν Μητρόπολιν ῾Ιερισσοῦ καί ῾Αγίου ῎Ορους, ἡ ῾Ιερά Μητρόπολις φέρεται ὑπό τόν νέον τίτλον της «Μητρόπολις ῾Ιερισσοῦ, ῾Αγίου ῎Ορους καί ᾿Αρδαμερίου».
β) ᾿Επισκοπή ᾿Αρδαμερίου.
Μή ὑπαρχόντων προγενεστέρων στοιχείων, ἡ ᾿Επισκοπή ᾿Αρδαμερίου κάνει τήν ἐμφάνισιν της τόν 10ον αἰῶνα μέ τό ὄνομα ᾿Ερκούλων, μέ ἕδρα τά ῎Ερκουλα, τό σημερινόν ᾿Αρδαμέριον.
῾Η ὀνομασία ῎Ερκουλα εἶναι Ρωμαϊκή καί σχετίζεται μέ παράδοσιν τοῦ ῾Ηρακλῆ. Τό ᾿Αρδαμέριον ἀναφέρεται εἰς τόν βίον τοῦ ῾Αγίου Κωνσταντίνου.
᾿Αναφέρεται εἰς τό Τακτικόν τοῦ Λέοντος τοῦ Σοφοῦ ὡς μία τῶν ᾿Επισκοπῶν Θεσσαλονίκης, κατέχουσα ἀνωτέραν «τάξιν» ἀπό τήν ἑπομένην τῆς ῾Ιερισσοῦ. Εἰς τίς ἀρχές τοῦ 17ου αἰῶνος, περίπου τό 1638 μεταφέρεται ἡ ἕδρα εἰς τήν Γαλάτισταν, ὁπότε ὁ ᾿Αρδαμερίου ὑπογράφει ὡς ᾿Αρδαμερίου καί Γαλατίστης.
Τόν ᾿Οκτώβριον τοῦ 1924 τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον ἀναγάγη τήν ᾿Επισκοπήν ᾿Αρδαμερίου εἰς Μητρόπολιν. Τό δέ ἔτος 1934 κατηργεῖται καί συγχωνεύεται μέ τήν Μητρόπολιν ῾Ιερισσοῦ καί ῾Αγίου ῎Ορους, ἡ ὁποία ἔκτοτε φέρει τόν τίτλον ῾Ιερισσοῦ, ῾Αγίου ῎Ορους καί ᾿Αρδαμερίου.
γ) Ἱερά Μητρόπολις Ἱερισσοῦ, Ἁγίου Ὄρους & Ἀρδαμερίου
῾Η ῾Ιερά Μητρόπολις ῾Ιερισσοῦ, ῾Αγίου ῎Ορους καί ᾿Αρδαμερίου περιλαμβάνει τό βόρειον καί ἀνατολικόν τμῆμα τῆς Χαλκιδικῆς καί ἐκτείνεται εἰς δύο Νομούς, τῆς Θεσσαλονίκης καί τῆς Χαλκιδικῆς. ᾿Από μέν τοῦ Νομοῦ Θεσσαλονίκης περιλαμβάνει ἀνατολικά τάς ᾿Ενορίας ἀπό τόν Περιστερῶνα μέχρι τόν Σταυρόν. Καί ἀπό τοῦ Νομοῦ Χαλκιδικῆς βόρεια ἀπό τήν Περιστεράν μέχρι τήν Οὐρανούπολιν καί τήν Νῆσον ᾿Αμμουλιανήν.
Σήμερον ἡ ῾Ιερά Μητρόπολις ῾Ιερισσοῦ, ῾Αγίου ῎Ορους καί ᾿Αρδαμερίου περιλαμβάνει 52 ᾿Ενοριακούς Ναούς, 3 Προσκυνηματικούς, 5 Μοναστήρια, 83 Παρεκκλήσια καί περί τά 150 ἐξωκκλήσια τῶν ᾿Ενοριῶν, οἱ δέ ῾Ιερεῖς ἀνέρχονται εἰς τούς 70. ῎Εχει δέ ἕδραν τήν ᾿Αρναίαν Χαλκιδικῆς.
2. ΕΠΙΣΚΟΠΟΙ
α) ᾿Επισκοπικός Κατάλογος ῾Ιερισσοῦ.
Πρῶτος ἀναφέρεται ὁ ῞Αγιος Μακάριος ᾿Επίσκοπος «῾Ερισσοῦ» κτίτωρ τῆς ῾Ιερᾶς Μονῆς Κωνσταμονίτου τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους. Κατά τήν μακράν αὐτήν περίοδον μέχρι σήμερον ἔχομεν ἑξῆντα μόνον γνωστούς ᾿Αρχιερεῖς.
᾿Εκ τούτων σημαντικότεροι εἶναι ὁ ῞Αγιος Μακάριος ᾿Επίσκοπος ῾Ιερισσοῦ, ὁ Νικόλαος, ὁ ὁποῖος συμμετεῖχεν εἰς τόν Ναόν τῆς ῾Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, κατά τήν χειροτονίαν τοῦ ῾Αγίου Σάββα τῆς Σερβίας, ὁ ἐθνομάρτυς ᾿Ιγνάτιος πού ἐμαρτύρησε κατά τήν ᾿Επανάστασιν τῆς Χαλκιδικῆς τό 1921, ὁ ᾿Ιωαννίκιος μέ μακράν ἀρχιερατείαν 1838-1871, ἐπί τῆς ἀρχιερατείας τοῦ ὁποίου εὑρέθη ἡ θαυματουργική Εἰκών τῆς Μεγάλης Παναγίας, καί ὁ Σωκράτης Σταυρίδης (1911-1944).
β) ᾿Επισκοπικός Κατάλογος ᾿Αρδαμερίου.
Μή διασωθέντων ἄλλων ὀνομάτων πρῶτος ᾿Επίσκοπος ἀναφέρεται ὁ ᾿Ερκούλων ᾿Ιωάννης τό 943, ὅταν παρεμβαίνει διά νά ἐπιλύση τήν διαμάχην μεταξύ τῶν ῾Αγιορειτῶν καί ῾Ιερισσιωτῶν.
Μέχρι τόν τελευταῖον ᾿Επίσκοπον ᾿Αρδαμερίου Καλλίνικον ἔχομεν 32 γνωστούς ᾿Αρχιερεῖς.
᾿Εξ αὐτῶν σπουδαιότεροι εἶναι ὁ ᾿Αρδαμερίου Δημήτριος, ὁ ὁποῖος ἔλαβε καί αὐτός μέρος εἰς τήν χειροτονίαν τοῦ ῾Αγίου Σάββα, ὁ Διονύσιος Δαπόντε, σπουδαῖος διά τήν μόρφωσίν του, ἀναμειχθείς εἰς τίς ἔριδες τῶν Κολλυβάδων καί περί τῆς συνεχοῦς θείας Μεταλήψεως, ὁ ἡρωϊκός ᾿Ιγνάτιος, πολύ μορφωμένος, ὀργανώσας τήν ἐκπαίδευσιν εἰς τήν ᾿Επαρχίαν του, συνεργάτης τῆς Φιλικῆς ῾Εταιρείας, ἐκήρυξε τήν ᾿Επανάστασιν εἰς τήν Γαλάτισταν.
γ) ᾿Επισκοπικός Κατάλογος ῾Ιερᾶς Μητροπόλεως ῾Ιερισσοῦ, ῾Αγίου ῎Ορους καί ᾿Αρδαμερίου.
Μέ τόν νέον τίτλον της ἡ ῾Ιερά Μητρόπολις ῾Ιερισσοῦ, ῾Αγίου ῎Ορους καί ᾿Αρδαμερίου ἔχει πέντε ᾿Αρχιερεῖς μέχρι σήμερον.
- Ὁ Σωκράτης Σταυρίδης 1911 – 1944
- Ὁ Διονύσιος Παπανικολόπουλος 1944 – 1951
- Ὁ Κυπριανός Πουλᾶκος 1951 – 1959
- Ὁ Παῦλος Σοφός 1960 – 1978
- Ὁ Νικόδημος ᾿Αναγνώστου 1981 – 2012
- Ὁ Θεόκλητος Ἀθανασόπουλος 2012 καί ἑξῆς.